Het project ‘Toezicht gezinnen met geringe sociale redzaamheid’ van Samenwerkend Toezicht Jeugd won de innovatieprijs Handhaving en Toezicht 2015. Wat is er bijzonder aan de aanpak en wat kunnen andere toezichthouders ervan leren?
Werkloosheid, schulden, ziekten, verslavingen, huiselijk geweld. Het zijn voorbeelden van de complexe en vaak langdurige problemen die spelen bij gezinnen met zogenoemde geringe sociale redzaamheid. Voor de kinderen in deze gezinnen is een gezonde, veilige leefomgeving bepaald geen vanzelfsprekendheid. Gemeenten zijn sinds de decentralisaties in het sociale domein in 2015 verantwoordelijk voor passende zorg en ondersteuning. Onder de noemer Samenwerkend Toezicht Jeugd hebben vijf inspecties (de Inspectie Jeugdzorg, de Inspectie voor de Gezondheidszorg, de Inspectie Veiligheid en Justitie, de Inspectie van het Onderwijs en de Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid) een gezamenlijk toezichtkader ontwikkeld. Dat stimuleert gemeenten – en hun ketenpartners – om onderling afspraken te maken over goede zorg en ondersteuning aan deze gezinnen.
De vakjury van de Verkiezingen Handhaving en Toezicht roemde het project Samenwerkend Toezicht Jeugd om de integrale aanpak, waarin tastbare resultaten worden geboekt op een uiterst ingewikkeld maatschappelijk terrein. Hèlen Heskes van de Inspectie Jeugdzorg vertelt over de innovatieve insteek van het project, dat de leefsituatie en behoeften van de betrokken gezinnen nadrukkelijk centraal zet.
Innovatie van vijf inspecties
“Het is eigenlijk al innovatief dat we erin zijn geslaagd om met vijf inspecties, met allemaal onze eigen wet- en regelgeving, tot een gezamenlijk toetsingskader te komen. Daaraan is een jarenlang proces van overleg en onderzoek voorafgegaan. Drie inspecties – de Inspectie Jeugdzorg, de Inspectie voor de Gezondheidszorg en de Inspectie van het Onderwijs – namen het initiatief. Zij beseften dat kinderen met een verstandelijke beperking een dubbele kwetsbaarheid hebben als ze opgroeien in een gezin met meervoudige problematiek. Ouders van die gezinnen zijn heel moeilijk in staat om hun eigen leven te organiseren. Dat heeft een enorme impact op de omstandigheden waaronder de kinderen opgroeien.
We merkten dat niet alleen jeugdzorg, maar ook thema’s zoals werk en inkomen, criminaliteit en participatie in de samenleving daarbij een rol spelen. Daarom hebben we ook de twee andere inspecties betrokken. In 2012 is het toetsingskader gepresenteerd dat ook nu nog de leidraad vormt voor gemeenten die zorg en ondersteuning aan de kwetsbare gezinnen willen organiseren.
Het project Samenwerking Toezicht Jeugd is niet alleen innovatief vanwege de nauwe samenwerking tussen vijf rijksinspecties. Ook de integrale benadering van de gezinnen is bijzonder, waarbij we aandacht besteden aan het beleid en de werkwijze van verschillende betrokken partijen. Bovendien hebben we uitvoerig onderzoek gedaan, wat bepaald niet vaak voorkomt op het terrein van zorg voor multiprobleemgezinnen.”
Drie typen onderzoek
“We hebben allereerst onderzoek gedaan op beleidsniveau. Bij 21 gemeenten is in kaart gebracht welk beleid er is voor gezinnen met geringe sociale redzaamheid. Dat leverde inzichten op die bruikbaar zijn voor alle Nederlandse gemeenten. Bijvoorbeeld over de voorwaarden om te kunnen werken volgens model van één gezin, één plan.
In vijf gemeenten hebben we vervolgens op casusniveau onderzoek uitgevoerd, waarbij we spraken met ouders, gemeentelijke gezinsregisseurs en andere betrokken professionals. Met als kernvraag: welke problemen hebben de gezinnen en hoe zouden die idealiter opgelost kunnen worden? Door de antwoorden naast het toetsingskader te houden, wordt duidelijk wat er goed gaat en wat er beter kan. Bijvoorbeeld: als een regisseur niet over voldoende bevoegdheden beschikt, kan de gezinsondersteuning niet goed geregeld worden. In Groningen is bovendien een calamiteitenonderzoek uitgevoerd. Het ging om een kind in een kwetsbaar gezin dat thuis was overleden. Door de hele levensloop van het gezin na te gaan, ontstond een beeld van de specifieke problematiek én van meer algemene patronen in de gemeentelijke hulpverleningstrajecten.”
Toezichtkader voor alle inspecties
“Het toezichtkader van Samenwerking Toezicht Jeugd is bruikbaar gebleken als toetsinstrument voor de vijf betrokken rijkinspecties. Maar het is ook een leidraad voor gemeenten die zorg en ondersteuning moeten organiseren voor kwetsbare multiprobleemgezinnen. Uit de follow-up bij de 21 onderzochte gemeenten komt naar voren dat de zorg en ondersteuning daar aantoonbaar beter georganiseerd zijn na onze interventie.
De manier van denken die aan de basis ligt van het project is relevant voor alle inspecties en toezichthouders, of het nu gaat om de ILT of de NVWA. Het gaat erom dat het toezicht steeds focust op de gewenste eindsituatie. Hoe zorg je ervoor dat de situatie die je wilt bereiken ook echt gerealiseerd wordt? Met alleen het toetsen van wet- en regelgeving kan je soms nét de plank misslaan. Ook samenwerking tussen toezichthouders is essentieel. Als afzonderlijke inspecties kunnen we best constateren dat individuele professionals hun werk goed doen vanuit het wettelijke kader waarin ze opereren. Maar het resultaat voor het betreffende gezin kan dan nog steeds nul zijn. En het werkt dan niet om alle bestaande toetsingskaders aan elkaar te knopen; je moet echt een gezamenlijk kader ontwikkelen.
Omdat het om zo’n belangrijke, kwetsbare doelgroep gaat, blijft het toezichtkader van Samenwerking Toezicht Jeugd in ontwikkeling. Een nieuwe fase in het project staat al op de rol. Zo merken steeds meer gemeenten dat gezinsregisseurs niet altijd over voldoende competenties en bevoegdheden beschikken. We gaan deze kwestie weer op een innovatieve manier benaderen. We organiseren een digitale brainstorm om regisseurs uit het hele land – en andere professionals – te bevragen over de competenties en bevoegdheden die zij noodzakelijk vinden. Op die manier kunnen we in beeld krijgen of professionals wel kunnen doen wat ze willen doen. Stimulerend toezicht, noemen we dat.”